เอกสารประกอบการเรียนรู้ บทที่ 5 สารละลาย
สารละลายนั้น โดยส่วนใหญ่แล้วจะจำแนกประเภทตามสถานะของสารละลายนั้น ๆ ได้แก่ สารละลายของแข็ง สารละลายของเหลว และสารละลายแก๊ส แต่นอกจากนี้เรายังสามารถจำแนกประเภทของสารละลายในแบบอื่น ๆ ได้อีกด้วย ดังนี้
ประเภทของสารละลาย
- จำแนกตามสถานะของสารละลาย
- สารละลายของแข็ง เช่น นาก ทองเหลือง
- สารละลายของเหลว เช่น น้ำเกลือ น้ำเชื่อม
- สารละลายแก๊ส เช่น กลิ่นหอมในอากาศ
- จำแนกตามปริมาณของตัวละลาย
- สารละลายอิ่มตัว คือ สารละลายที่ ตัวละลายไม่สามารถละลายได้อีก ที่อุณหภูมิเดิมหรือ/และปริมาณตัวทำละลายเท่าเดิม
- สารละลายไม่อิ่มตัว คือ สารละลายที่ ตัวละลายยังสามารถละลายได้อีก ที่อุณหภูมิเดิมหรือ/และปริมาณตัวทำละลายเท่าเดิม
- จำแนกตามความเข้มข้น
- สารละลายเข้มข้น เป็นสารละลายที่มี ตัวละลายปริมาณมาก แต่ตัวทำละลายปริมาณน้อย
- สารละลายเจือจาง เป็นสารละลายที่มีตัวละลายปริมาณน้อย แต่ตัวทำละลายปริมาณมาก
ความเข้มข้นของสารละลาย
ความเข้มข้นของสารละลายเป็นการบอกถึงอัตราส่วนปริมาณตัวถูกละลายกับปริมาณตัวทำละลายในสารละลายหนึ่ง ๆ อัตราส่วนดังกล่าวจะมีได้ 2 ลักษณะ คือ
- ปริมาณของตัวถูกละลายในสารละลายทั้งหมด และ
- ปริมาณของตัวถูกละลายในตัวทำละลายทั้งหมด
โดยจะมีหน่วยความเข้มข้น เป็นหน่วยที่ใช้บอกปริมาณของตัวถูกละลายและตัวทำละลายในสารละลาย โดยทั่วๆ ไปหน่วยความเข้มข้นของสารละลายมักจะบอกเป็นปริมาณของตัวถูกละลายในสารละลาย หน่วยต่างๆ ที่นิยมใช้กันในระดับนี้ได้แก่
1.หน่วยร้อยละ เป็นหน่วยของความเข้มข้นที่แบ่งย่อยออกเป็น 3 ประเภท ได้แก่
-
- ร้อยละโดยมวลต่อมวล (%W/W) เป็นหน่วยความเข้มข้นที่ใช้ “บอกมวลของตัวถูกละลายในสารละลาย 100 หน่วยมวลเดียวกัน”
- ร้อยละโดยปริมาตรต่อปริมาตร (%V/V) เป็นหน่วยที่ใช้บอก “ปริมาตรของตัวถูกละลายในสารละลาย 100 หน่วยปริมาตรเดียวกัน”
- ร้อยละโดยมวลต่อปริมาตร(% W/V) เป็นหน่วยที่ใช้บอก “มวลของตัวถูกละลายในสารละลาย 100 หน่วยปริมาตร” หน่วยของมวลและปริมาตรจะต้องสอดคล้องกัน คือ ถ้ามวลเป็นกรัม ปริมาตรจะเป็นลูกบาศก์เซนติเมตร (cm3) หรือถ้ามวลเป็นกิโลกรัม ปริมาตรจะเป็นลิตร”
จากหน่วยร้อยละของสารละลาย สามารถนำมาสรุปเป็นสูตร สำหรับการคำนวณหน่วยร้อยละของสารละลายได้ ดังนี้
% โดยมวล = (มวลของตัวละลาย/มวลสารละลาย)x100
% โดยปริมาตร = (ปริมาตรของตัวละลาย/ปริมาตรสารละลาย)x100
% โดยมวล/ปริมาตร = (มวลของตัวละลาย/ปริมาตรสารละลาย)x100
แต่อย่างไรก็ตาม บางครั้งโจทย์อาจจะไม่กำหนดหน่วยร้อยละ ว่าเป็นประเภทใด โดยทั่วๆ ไปให้เข้าใจ ดังนี้
กรณีที่ 1 สารละลายของแข็งในของเหลว จะเป็น % โดยมวล/ปริมาตร
กรณีที่ 2 สารละลายของของเหลวในของเหลว หรือ ก๊าซจะเป็น % โดยปริมาตร
2. หน่วยโมล/ลูกบาศก์เดซิเมตร (mol/dm3) หรือโมลาริตี เป็นหน่วยความเข้มข้นในระบบเอสไอ ซึ่งสามารถใช้ โมล/ลิตร (mol/l) แทนได้ หน่วยโมล/ลิตร นั้นเดิมเรียกว่า โมลาร์ (molar) ใช้สัญลักษณ์เป็น “M” ซึ่งโมล/ลิตร เป็นหน่วยความเข้มข้นที่แสดง “จำนวนโมลของตัวถูกละลายในสารละลาย 1 ลูกบาศก์เดซิเมตร (1 ลิตร)”
3. หน่วยโมล/กิโลกรัม (mol/kg) หรือ โมแลลิตี (molality) เป็นหน่วยความเข้มข้นที่ใช้บอก “จำนวนโมลของตัวถูกละลายที่มีอยู่ในตัวทำละลาย 1 กิโลกรัม หรือ 100 กรัม” จึงมีหน่วยเป็นโมลต่อกิโลกรัม หรือเรียกว่า โมแลล ใช้สัญลักษณ์เป็น “m”
4. เศษส่วนโมล (mole fraction) เป็นหน่วยความเข้มข้นของสารละลายอีกชนิดหนึ่ง ซึ่งโดยทั่วไปมักจะใช้สัญลักษณ์เป็น ” x ” โดย
- เศษส่วนโมล หมายถึง อัตราส่วนระหว่างจำนวนโมลของสารต่อจำนวนโมลของสารทั้งหมด
- เศษส่วนโมลของตัวทำละลาย หมายถึง อัตราส่วนระหว่างจำนวนโมลของตัวทำละลายต่อจำนวนโมลของสารละลาย
- เศษส่วนโมลของตัวถูกละลาย หมายถึง อัตราส่วนระหว่างจำนวนโมลของตัวถูกละลายต่อจำนวนโมลของสารละลาย
ซึ่งสูตรแสดงความสัมพันธ์ของเศษส่วนโมล คือ เศษส่วนโมล A = โมลของสาร A / จำนวนโมลรวม
และที่สำคัญคือ เศษส่วนโมลของสารแต่ละชนิดจะต้องมีค่าน้อยกว่า 1 เสมอ ไม่ว่าจะเป็นสารละลายที่เกิดจากสารกี่ชนิดรวมกันก็ตาม ผลบวกของเศษส่วนโมลของสารทั้งหมดรวมกันจะต้องเป็น 1 เสมอ
5. ส่วนในล้านส่วน (part per million) ใช้สัญลักษณ์ย่อว่า “ppm” เป็นหน่วยที่ใช้ในกรณีที่สารมีจำนวนน้อยๆ ได้แก่
- หน่วยส่วนในล้านส่วนโดยมวลต่อมวล หมายถึง มวลของตัวถูกละลายที่มีอยู่ในสารละลาย 1 ล้านหน่วยมวลเดียวกัน เช่น mg/kg หรือ μ g/kg
- หน่วยส่วนในล้านส่วนโดยมวลต่อปริมาตร หมายถึง มวลของตัวถูกละลายที่มีอยู่ใน 1 ล้านหน่วยปริมาตร